هورمون های تولد نقش کلیدی در فرآیند زایمان ایفا میکنند و این هورمونها از جمله اکسیتوسین، پرولاکتین، اندورفین و هورمونهای استروئیدی، با ایجاد انقباضات رحمی، کاهش درد و تنظیم ارتباط مادر و نوزاد، فرآیند زایمان را طبیعی و هماهنگ پیش میبرند، آنها نه تنها در لحظه تولد، بلکه در آمادگی بدن مادر برای زایمان و حتی در دوران پس از آن مؤثر هستند، اما این هورمونها دقیقا چگونه با یکدیگر تعامل دارند و چه عواملی بر ترشح آنها تأثیر میگذارد؟
عوامل موثر بر روی ترشح هورمون های تولد
عوامل متعددی بر ترشح هورمون های تولد تأثیر میگذارند که میتوانند روند زایمان را تسهیل یا مختل کنند، مهمترین این عوامل عبارتاند از:
محیط زایمان
نور کم، صدای آرام و احساس امنیت، ترشح هورمونهایی مثل اکسیتوسین را افزایش دهد و در مقابل، نور شدید، سر و صدا یا حضور افراد ناآشنا ترشح آن را کاهش میدهد.
استرس و ترس
استرس زیاد باعث افزایش آدرنالین و کاهش ترشح اکسیتوسین میشود که انقباضات رحمی را کند یا متوقف میکند.
تماس پوست با پوست
تماس اولیه مادر و نوزاد بلافاصله پس از زایمان موجب افزایش ترشح هورمونهایی مثل اکسیتوسین و پرولاکتین میشود.
حمایت عاطفی
حضور فردی حمایتگر مانند ماما، همسر یا همراه قابل اعتماد با کاهش اضطراب، به تنظیم بهتر هورمونها کمک میکند.
تحرک مادر
راه رفتن، تغییر پوزیشن و حرکات آرام در دوران درد زایمان به افزایش ترشح هورمونهای کمککننده در زایمان منجر میشود.
نقش هورمون اکسی توسین یا عشق
اکسی توسین یا هورمون عشق از ابتدای بارداری در بدن تولید می شود و در زمان زایمان به حداکثر می رسد و مهمترین فرآیند آن در زمان زایمان ایجاد انقباض رحم و ایجاد درد است، در اواخر بارداری با ایجاد درد و انقباض کمک به خروج جنین و سپس خروج جفت می کند و بعد از زایمان، از خونریزی جلوگیری می کند، پس در هر زمان عمل خاصی انجام می دهد ولی گاهی تولید آن در بدن کم می شود که مانع پیشرفت زایمان طبیعی و خروج جفت و خونریزی می گردد.
مهمترین عامل در کاهش این هورمون، ترس است و ارتباط سریع مادر و نوزاد به شکل تماس پوست به پوست و شیرخوردن موجب ترشح بیشتر این هورمون و ایجاد مهر مادری می شود.
نقش هورمون آدرنالین
آدرنالین به آن هورمون جنگ گریز نیز گفته می شود، موقعی که فرد در خطر و ترس قرار می گیرد نیاز به فعالیت سریع اندامها برای فرار دارد به همین دلیل این هورمون ترشح می شود و باعث افزایش جریان خون به دست و پا می گردد که شرایط برای فرار را مهیا کند، درهنگام ترس و اضطراب در مادر در اثر ترشح این هورمون خون به اندامها بیشتر می رود و خون کمتری به جنین می رسد.
در این حالت احتمال اختلال در وضعیت جنین وجود دارد و با کاهش ترشح میزان اکسی توسین موجب پیشرفت زایمان می شود، علائم ترشح زیاد آدرنالین شامل افزایش ضربان قلب، افزایش تعداد تنفس فشار خون، افزایش قندخون، نگاه خیره، پوست سرد و چسبناک و خشکی دهن است.
پس از زایمان به علت ترشح زیاد آدرنالین مادر احساس سرما و لرز می کند و در این موقع گرم کردن اتاق و استفاده از پتو می تواند در بهبودی موثر باشد، ترشح این هورمون در مرحله خروج کودک لازم است و باعث افزایش هوشیاری نوزاد شده و در احساس غریزی مادری نقش دارد و نوزاد را در اولین برخورد با مادر آماده می کند.
نقش هورمون اندروفین یا خشنودی و برتری
اندروفین هورمون ضد درد طبیعی بدن است و به کاهش درد کمک می کند، از ابتدای بارداری تولید می شود و زمان زایمان به حداکثر می رسد و تحمل مادر را به درد افزایش می دهد، در واقع طراحی زیبای خلقت به گونه ای است اگر طبیعت زایمان درد است، ضد درد طبیعی هم در اختیار مادر قرار بگیرد، مصرف ضد دردها و مخدرها حین زایمان از ترشح این هورمون جلوگیری می کند.
اندورفین به همراه اکسی توسین موجب افزایش ارتباط مادر و نوزاد و احساس سرخوشی شده و باعث فراموشی خاطرات حین زایمان می شود و پذیرش مادر برای بارداری بعدی را بیشتر می کند.
نقش هورمون پرولاکتین یا شیردهی و مادری
پرولاکتین مهمترین هورمون برای شیردهی است و بلافاصله بعد از زایمان و با خروج جفت ترشح آن زیاد می شود، تماس بدن نوزاد با مادر و مکیدن پستان باعث افزایش تولید آن می شود و ترشح پرولاکتین حین زایمان نه تنها باعث افزایش استقامت مادر شده بلکه شرایط را برای شیردهی موفق فراهم می کند.
این هورمون همراه اکسی توسین باعث آرامش مادر و برقراری ارتباط صمیمی با نوزاد و رضایت مادر و سلامت فیزیکی و روانی می شود، هماهنگی بین سیستم عصبی و هورمونی در بدن همه پستانداران وجود دارد و به عنوان مرکز عاطفی مغز شناخته شده است که در قسمت میانی مغز قرار دارد.
نقش استروژن و پروژسترون در شروع فرآیند زایمان
استروژن و پروژسترون دو هورمون اصلی در دوران بارداری هستند که نقش حیاتی در آمادهسازی بدن برای زایمان دارند و در بیشتر دوران بارداری، پروژسترون با حفظ آرامش رحم از انقباضات زودرس جلوگیری میکند، اما در هفتههای پایانی بارداری، سطح پروژسترون کاهش مییابد و در مقابل، استروژن افزایش مییابد، این تغییر تعادل باعث حساستر شدن رحم نسبت به اکسیتوسین و افزایش گیرندههای آن میشود که زمینهساز شروع انقباضات رحمی است و همچنین، استروژن باعث نازک شدن دهانه رحم و تحریک تولید پروستاگلاندینها میشود.
نحوه تعامل هورمون ها با یکدیگر
تعامل هورمون های تولد با یکدیگر بهصورت هماهنگ و دقیق انجام میشود تا فرآیند تولد طبیعی به بهترین شکل پیش برود و در پایان بارداری، با کاهش پروژسترون و افزایش استروژن، بدن آماده واکنش به اکسیتوسین میشود، اکسیتوسین انقباضات رحمی را آغاز میکند و این انقباضات، بهنوبه خود، ترشح بیشتر اکسیتوسین را تحریک میکنند و همزمان، اندورفینها برای کاهش درد فعال شده و احساس آرامش ایجاد میکنند، پرولاکتین نیز برای آغاز شیردهی و تقویت پیوند عاطفی بین مادر و نوزاد ترشح میشود.
اما عملکرد هماهنگ هورمون ها توسط اقدامات غیرضروری مانند القاء در حین زایمان با اکسی توسین، تجویز ضد دردها، جلوگیری از حرکت مادر، جدایی مادر و نوزاد و عدم شیردهی خدشه دارشده و آسیب می بیند.
سوالات متداول
استرس و ترس باعث افزایش هورمونهایی مثل آدرنالین میشود که میتوانند ترشح اکسیتوسین را کاهش داده و زایمان را کند یا متوقف کنند، محیط آرام و حمایتگر تأثیر منفی استرس را کاهش میدهد.
اندورفینها نوعی ضد درد طبیعی بدن هستند و هنگام زایمان، بدن برای مقابله با درد، مقدار زیادی از این هورمون را ترشح کرده تا احساس آرامش و کنترل به مادر بدهد.
در نهایت…
هورمون های تولد نقش کلیدی در تنظیم و پیشرفت طبیعی زایمان دارند و هماهنگی میان اکسیتوسین، اندورفین، استروژن، پروژسترون و پرولاکتین، نه تنها فرآیند فیزیولوژیک زایمان را تسهیل میکند، بلکه به کاهش درد، آرامش مادر و آغاز موفق شیردهی کمک مینماید، ایجاد محیطی آرام و حمایتگر ترشح طبیعی این هورمونها را تقویت کرده و زایمانی ایمنتر و رضایتبخشتر رقم میزند.